Udar mózgu – przyczyny, objawy, pierwsza pomoc. Wszystko co musisz wiedzieć!

Na wstępie, potraktujcie poniższą historię jako przestrogę. Sytuacja miała miejsce podczas jednego z moich dyżurów w szpitalu. Kobieta w wieku 52 lat zgłosiła się na SOR z powodu złego samopoczucia i dziwnych objawów od 4 dni. Towarzyszyła jej córka. Otrzymałem informację z rejestracji – podejrzenie udaru mózgu. Poprosiłem pacjentkę na badanie. Już z końca korytarza z odległości 20 m wiedziałem, że to udar mózgu. Kobieta miała chód niczym zombie – powłóczyła za sobą nogę, rękę miała opuszczoną, a na twarzy dostrzegłem asymetrię. 

Zaprosiłem ją do gabinetu i zapytałem: “Od jak dawna ma Pani takie objawy?” – “Od 4 dni” – usłyszałem odpowiedź. Nie będę ukrywać, że zdębiałem i w mojej głowie pojawiło się mnóstwo pytań. Starałem się opanować szok i przeprowadziłem badania neurologiczne. Objawy udaru mózgu są duże. Zapytałem tę kobietę, dlaczego tak długo zwlekała ze zgłoszeniem się po pomoc. Powiedziała, że myślała, że to nic poważnego i samo przejdzie. Poinformowałem ją, że ma przechodzony udar mózgu. Zapytała się mnie, czy to jest groźne. Odpowiedziałem, że obecny stan (chód, asymetria) może jej tak zostać i pozostaje jedynie nadzieja w rehabilitacji. Kobieta była w szoku. Córka zezłościła się na matkę. “Mówiłam ci, że to poważne i aby wcześniej zgłosić się do szpitala!”. 

W tej przykrej sytuacji zabrakło dwóch istotnych rzeczy: wiedzy i czasu. Starsza pacjentka nie zdawała sobie sprawy, że ma bardzo oczywiste objawy udaru mózgu i przyszła po pomoc za późno. Dlatego tak ważna jest edukacja w tym zakresie. Poszerzajmy wiedzę o udarze mózgu, by uratować jak najwięcej osób i uniknąć takich historii. Zapraszam do artykułu, a jeśli Ci się spodoba – podziel się z nim z bliskimi!

Co to jest udar mózgu? O udarze mózgu mówimy wtedy, gdy – najprościej ujmując – naczynie mózgowe zostaje zablokowane lub gdy pęka, prowadząc do uszkodzeń mózgu. Udar mózgu stanowi trzecią co do częstości przyczynę zgonów w Polsce i na świecie, zaraz po chorobach układu krążenia i nowotworach. W krajach rozwiniętych każdego roku na udar mózgu zapada aż 10 na 1000 osób po 65. roku życia! W Polsce udar to czwarta przyczyna utraty lat zdrowego życia i inwalidztwa u osób po 40 roku życia. Każdego roku udar mózgu dotyka ponad 80 tys. Polaków i powoduje około 30 tys. zgonów. Najprostszy i najbardziej znany jest podział udarów ze względu na patomechanizm występowania. Wyróżniamy w tej kategorii dwa rodzaje udaru mózgu:

• Niedokrwienny: występuje, gdy dochodzi do zamknięcia tętnicy i ograniczenia dopływu krwi do mózgu. Dotyczy około 80% wszystkich przypadków udaru.
• Krwotoczny: (potocznie nazywany wylewem): występuje, gdy dochodzi do krwawienia wewnątrzczaszkowego. Dotyczy około 20% wszystkich przypadków udaru.

Przyjrzyjmy się bliżej tym dwóm rodzajom udaru mózgu.

Niedokrwienny udar mózgu występuje, gdy tętnica zaopatrująca jakąś część mózgu w krew staje się niedrożna – gdy krew nie przepływa przez nią lub przepływa w niewystarczającej ilości, by komórki mózgu otrzymały jej tyle, ile potrzebują.  Zwężeniu lub zatkaniu tętnicy sprzyja miażdżyca. Do zatoru dochodzi wskutek pękania blaszek miażdżycowych (które składają się głównie z cholesterolu, który odkłada się w ścianie naczynia krwionośnego) i w ich miejscu tworzy się skrzep, który prowadzi do zatoru. Tętnice zatykają się również z powodu skrzepliny, która powstała w sercu (np. w czasie migotania przedsionków) trafia do naczyń mózgowych zamykając ich światło.

Do zatoru również może dojść, gdy fragmenty pękniętej blaszki miażdżycowej (np. w tętnicach szyjnych) odrywają się, docierają z prądem krwi do tętnicy mózgowej i ją zatykają. Udar niedokrwienny to jedyny rodzaj udaru, który można leczyć fibrynolitykami (leki stosowane w celu rozpuszczania zakrzepów wewnątrznaczyniowych, aby udrożnić naczynia krwionośne). Mamy maksymalnie 4,5 godziny na podanie leków. Zapamiętaj, im wcześniej – tym lepiej! Tutaj liczy się czas reakcji. W niektórych szpitalach, stosuje się nowoczesną technikę trombektomii – czyli mechanicznego usunięcia skrzepu na której wykonanie mamy nawet 16 godzin. Trombektomia mechaniczna przeprowadzona przed upływem wspomnianych 16 godzin zmniejsza zarówno śmiertelność po udarze niedokrwiennym, jak i niepełnosprawność.

O krwotocznym udarze mózgu mówimy, gdy krew nie dociera do tkanki mózgowej w wyniku jej pęknięcia i wylania się krwi poza naczynie (stąd potoczna nazwa “wylew”). Krew wydostająca się z uszkodzonego naczynia niszczy okoliczną tkankę nerwową i powoduje wzrost ciśnienia wewnątrz czaszki, co zaburza czynność całego mózgu (a nie tylko komórek w miejscu udaru).

W książce Interna Szczeklika możemy przeczytać o podziale udarów krwotocznych i o ich specyfice. Udary krwotoczne dzieli się na:

Krwotoki śródmózgowe – uszkodzone naczynie znajduje się wewnątrz mózgu. Przyczyną jest wieloletnie nadciśnienie tętnicze, które powoduje powstawanie mikrotętniaków (poszerzeń małych tętnic), których ściany są podatne na pęknięcie. Śmiertelność w krwotoku śródmózgowym wynosi 60% w ciągu 30 dni i jest 3-5 razy większa, niż w przypadku udaru niedokrwiennego. 

Krwotoki podpajęczynówkowe – występują wskutek pęknięcia tętniaka workowatego i innych wad naczyniowych. Im większy tętniak, tym większa szansa na jego pęknięcie – szczególnie dotyczy to tętniaków większych niż 7 mm.

Co ciekawe, szacuje się, że tętniaki występują u 3,2% ogólnej populacji dorosłych. Po wykryciu, decyzja o leczeniu inwazyjnym zależy od bilansu ryzyka pęknięcia tętniaka i ryzyka powikłań zabiegu. Niestety udary krwotoczne rokują znacznie gorzej niż udary niedokrwienne. Częściej kończą się śmiercią lub znaczną niepełnosprawnością, a możliwości ich leczenia są bardziej ograniczone.

Niestety mniej niż 1 na 10 ofiar udaru zna objawy udaru mózgu! Objawy te wcale nie muszą być skrajne, bolesne czy oczywiste w pierwszym naszym odruchu. U chorego mogą wystąpić jedynie umiarkowane objawy, które mogą pozostać niezauważone lub zignorowane przez chorego lub jego bliskich. Niestety dopiero wystąpienie ciężkich objawów jak np. porażenie ręki czy silne zawroty głowy zmuszają chorego do szukania pomocy… 

W celu rozpoznania udaru mózgu, należy zrozumieć co to jest i jak to oddziałuje na organizm, o czym już pisałem wyżej. Zazwyczaj do niedokrwienia mózgu dochodzi po lewej lub po prawej półkuli mózgu. W takim przypadku obawy będą tylko połowiczne, czyli po jednej stronie ciała. Dzięki temu objawy są bardzo charakterystyczne i łatwo jest rozpoznać. Objawy przy udarze krwotocznym i niedokrwiennym mogą być takie same. Jednak przy udarze krwotocznym często może pojawić się bardzo silny ból głowy. Zdarza się tak, że jest to pierwszy objaw. Miałem kiedyś takiego pacjenta w szpitalu, który opisywał to jako nagły i najsilniejszy ból głowy jaki miał w życiu. Musisz też wiedzieć, że udar mózgu nie zawsze będzie po jednej stronie. Jest to rzadkie, ale mogą wystąpić dwa ogniska niedokrwienne, czyli dwa udary na dwóch półkulach. 

Najłatwiej przyswoić sobie objawy udaru zapamiętując poniższy akronim, sam zobacz!

• U Utrudniona mowa: Zadaj osobie proste pytanie – jak się czujesz? Jaki mamy dzień tygodnia? Sposób odpowiedzi na te proste pytania powie nam bardzo dużo o stanie poszkodowanego. Mowa bełkotliwa, niewyraźna, odpowiedzi bez sensu, nielogiczne – to dla nas sygnał, że mamy do czynienia z udarem mózgu.


• D Dłoń/noga osłabiona: Chwyć poszkodowanego za obie dłonie i poproś, aby je zacisnął z całej siły. Przy udarze mózgu jedna ręka będzie słabsza. Możesz też poprosić o podniesienie obu rąk – zobacz czy jedna ręka nie jest słabsza lub czy opada. Ten sam test możesz wykonać na nogach. Najlepiej, aby poszkodowany leżał na plecach. Każ mu podnosić obie nogi na raz, albo jedną po drugiej, oporując je swoją ręką, aby porównać ich siłę.


• A Asymetria twarzy:  Poproś osobę, aby uśmiechnęła się i obserwuj czy twarz jest symetryczna i czy jeden kącik nie opada. Ta asymetria twarzy jest spowodowana niedokrwieniem jednej półkuli mózgu. Jest to bardzo charakterystyczny objaw, który ciężko przeoczyć


• R Rozmazany obraz: Czy osoba ma problemy z widzeniem? Nierzadko pojawiają się problemy z widzeniem. Dlatego warto jeszcze o to zapytać naszego poszkodowanego.

Pamiętaj, udar może być podstępny! Oprócz powyższych charakterystycznych symptomów, Twój niepokój powinny wzbudzić także poniższe objawy:

• zaburzenia koordynacji i równowagi (potykanie się, niezgrabne ruchy, wypadanie przedmiotów z rąk)
• uczucie otumanienia, nagła senność, mglistość umysłu
• osłabienie mięśni gardła i języka, co powoduje problemy z połykaniem, krztuszenie się podczas jedzenia

Powyższy akronim to nic innego jak szybkie badanie neurologiczne. Pamiętaj, że przy udarze mózgu nie muszą wystąpić wszystkie opisywane objawy. Musisz też wiedzieć, że te objawy nie zawsze też będą udarem mózgu. Jednak jeżeli nie jesteś specjalistą – zakładaj najgorsze. Zakładaj udar mózgu. Nagłe objawy neurologiczne wymagają pilnej diagnostyki.

Pamiętam historię o pewnym starszym mężczyźnie, który zgłosił się na SOR. Powiedział, że podczas czytania książki zwrócił uwagę na to, że nie rozumiał co właśnie przeczytał. Odczuwał mglistość umysłu. Było mu głupio zawracać głowę lekarzom na SOR, ale jak się okazało – mężczyzna ten miał udar! Ta historia pokazuje, że jeśli znamy siebie i bliskich i coś w naszym/ich zachowaniu zaczyna nas niepokoić, warto to sprawdzić! Nie czekajmy z tym!

Powiedzmy to już na początku: reagujmy natychmiastowo! „Strata czasu to strata mózgu”.

Czas ma tutaj najważniejsze znaczenie. Na poziomie pierwszej pomocy oraz ratownictwa medycznego nie jesteśmy w stanie pomóc poszkodowanemu. Dlatego najważniejsza jest szybka reakcja – rozpoznanie udaru i wezwanie pogotowia. Bardzo ważna jest edukacja społeczeństwa, która powinna uczulać nas, aby po zauważeniu u siebie lub bliskiej osoby objawów udaru mózgu, natychmiast zadzwonić po pogotowie ratunkowe.

Absolutnie nie szukaj pomocy u lekarza rodzinnego czy specjalisty, nie ma na to czasu. Takie działania opóźniają dotarcie chorego na oddział ratunkowy. Nie zaleca się także osobistego przywożenia osoby chorej do szpitala (obecnie ponad połowę ofiar udaru na oddziały ratunkowe przywożą członkowie rodziny/znajomi). Niestety, pomimo iż są to dobre intencje, to w drodze do szpitala może dojść do pogorszenia się stanu chorego, na co rodzina/znajomi nie są przygotowani. Jeżeli jednak zdecydujesz się na taki transport polecam zadzwonić pod numer 112 i upewnić się, czy jedziemy do odpowiedniego szpitala oraz czy faktycznie będziemy szybciej. 

Chory jadący na oddział ratunkowy w karetce pogotowia od razu jest zaopiekowany przez personel medyczny, a szpital w międzyczasie jest powiadamiany o pacjencie z udarem, na co oddział się przygotowuje. Co ważne, pogotowie ratunkowe od razu zabiera chorego do odpowiedniego szpitala z oddziałem neurologicznym. Warto też dodać, że do rozpoznania rodzaju udaru trzeba wykonać tomografię głowy. Przedszpitalnie, nawet w pogotowiu – obecnie w Polsce nie jest to możliwe.

W momencie zauważenia objawów udaru u siebie czy bliskiego należy obowiązkowo zapamiętać/zanotować godzinę rozpoczęcia objawów, to bardzo ważna informacja dla personelu medycznego. Dlaczego? Mamy określone okna terapeutyczne, o czym pisałem wcześniej, aby włączyć odpowiednie leczenie. Jeżeli nie wiemy kiedy dokładnie pojawił się udar mózgu, bo np. nie było nas w domu, gdy doszło do niego u naszej babci, to liczy się czas od momentu kiedy ostatnio tę osobę widzieliśmy sprawną, zdrową.

Mam udar mózgu – jak w takiej sytuacji udzielić sobie samemu pierwszej pomocy? Udzielanie sobie pomocy przy udarze będzie zależeć od wielkości tego udaru. Przy mniejszych udarach bez problemu wykonasz te zadania, jednak przy rozległym udarze mózgu możesz nie być w stanie się ruszyć, a samo wezwanie jakiejkolwiek pomocy będzie ogromnym sukcesem.

Po rozpoznaniu objawów udaru mózgu u siebie, postarajmy się zachować spokój i jeśli jesteśmy sami – zadzwońmy po pogotowie. Następnie jeżeli jesteśmy w stanie, warto skontaktować się z kimś bliskim, kto może być najbliżej nas. Ta osoba może ułatwić wejście ratowników do domu/mieszkania, udzieli podstawowych informacji, jeśli nie będziemy w stanie i zareaguje, jeśli np. stracimy przytomność oczekując na pomoc. My najlepiej abyśmy czekali na pogotowie w bezpiecznym miejscu, w wygodnej pozycji. Najbezpieczniejszą pozycją będzie leżenie na boku w pozycji bezpiecznej – gdybyśmy nagle stracili przytomność, nie uderzymy głową o ziemię/mebel oraz będziemy mieli drożne drogi oddechowe.

Pierwsza pomoc przy udarze mózgu u siebie:

• Natychmiast zadzwoń po pogotowie ratunkowe!
• Zaalarmuj osoby w Twoim otoczeniu. Gdy jesteś sam – otwórz drzwi, aby ratownicy mogli się do Ciebie dostać.
• Ułóż się w pozycji bezpiecznej na wypadek utraty przytomności.
• Nie jedz, nie pij dużo, nie przyjmuj leków – zwłaszcza wpływających na krzepliwość krwi (tzw. rozrzedzanie krwi), takich jak aspiryna.
• Zanotuj czas wystąpienia objawów.

Widzę objawy udaru mózgu – jak udzielić pierwszej pomocy? Udzielanie pierwszej pomocy przy udarze mózgu jest bardzo proste, bo niestety nie jesteśmy w stanie za dużo zrobić w takiej sytuacji. Najważniejsze jest szybkie rozpoznanie objawów i wezwanie pomocy, aby poszkodowany trafił jak najszybciej do szpitala.

Działaj! Natychmiast zadzwoń po pogotowie ratunkowe. Następnie postępowanie zależy od tego, czy chory jest przytomny, czy nie. Osobę przytomną należy ułożyć w pozycji leżącej z lekko uniesionym tułowiem i głową, aby zmniejszyć ciśnienie w głowie. Choremu warto zapewnić dostęp do świeżego powietrza. Rozmawiaj z nim i staraj się uspokoić.

Chorego z zaburzeniami świadomości oraz nieprzytomnego należy ułożyć w pozycji bezpiecznej. Cały czas obserwuj, czy chory oddycha. Jeśli nie, podejmij  resuscytację krążeniowo-oddechową. Jest to bardzo ważne.

Ostatnio w pogotowiu ratunkowym spotkałem się ze smutnym przypadkiem. Bliscy poszkodowanego, po utracie przez niego przytomności, ułożyli go bardzo ładnie w pozycji bezpiecznej, jednak jak przyjechaliśmy to on już nie oddychał. Nikt tego nie zauważył… Resuscytacja zakończyła się niepowodzeniem. Mężczyzna zmarł. Pamiętaj, czuwaj!

Pierwsza pomoc przy udarze mózgu:

• Natychmiast zadzwoń po pogotowie ratunkowe!
• Gdy poszkodowany jest przytomny – ułóż go w pozycji z lekko uniesionym tułowiem.
• Gdy poszkodowany jest nieprzytomny – ułóż w pozycji bezpiecznej tzw. bocznej ustalonej.
• Nie podawaj jedzenia, jeżeli spragniony i nie ma poważnych zaburzeń świadomości podaj niewielką ilość płynów, nie podawaj leków zwłaszcza wpływających na krzepliwość krwi (tzw. rozrzedzanie krwi) takich jak aspiryna.
• Zanotuj czas wystąpienia objawów.
• Monitoruj stan poszkodowanego do czasu przybycia pogotowia.

Powtórzę raz jeszcze, liczy się czas reakcji! Chorych z udarem można leczyć, co odwraca lub znacznie ogranicza skutki udaru, pod warunkiem, że leczenie to zostanie zastosowane nie później niż 4,5 godziny od wystąpienia pierwszych objawów wystąpienia udaru mózgu. Jak najszybsze dotarcie do szpitala może uratować życie chorego lub uchronić go przed ciężką niepełnosprawnością!

„Strata czasu to strata mózgu”

Najprościej mówić przechodzony udar mózgu to sytuacja, w której zbyt długo chodziliśmy z udarem mózgu, aby rozpocząć fachowe leczenie. Tak właśnie określimy stan pacjentki, który opisałem w historii na samym początku tego wpisu. Gdy mamy „przechodzony udar mózgu”, jesteśmy poza oknem teraupetycznym, nic już nie możemy zrobić i pozostaje jednie rehabilitacja. Rehabilitacje po udarze mózgu ma ogromne znaczenie i nie wolno jej zaniedbywać.

TIA (ang. transient ischemic attack) to przemijający napad niedokrwienia mózgu. To objawy neurologiczne utrzymujące się mniej niż 24 h, bez widocznego objawu niedokrwienia w badaniach obrazowych. Jeżeli ktoś miał objawu udaru mózgu i minęły one same nie należy tego lekceważyć. Istnieje ogromne ryzyko, że ponownie wystąpi udar. W takiej sytuacji jeżeli jeszcze nie zgłosiliśmy się po pomoc należy to również zrobić – najlepiej u specjalisty, neurologa.

Już wiesz, czym jest udar mózgu, a w rozdziale poświęconym podziałom na pewno zwróciłeś uwagę na występujące tam przyczyny – czynniki ryzyka. Znając je, możemy podjąć działania mające na celu poprawę naszego zdrowia i zminimalizowanie szans na wystąpienie udaru mózgu.

Czynniki ryzyka udaru mózgu:

• wiek
• otyłość
• cukrzyca
• palenie tytoniu
• nadużywanie alkoholu
• nadciśnienie tętnicze
• mała aktywność fizyczna
• migotanie przedsionków
• hipercholesterolemia (przewlekły stan zaburzeń gospodarki lipidowej organizmu, który przejawia się podwyższonym stężeniem cholesterolu w osoczu krwi)

Wiedza o czynnikach sprzyjających występowaniu udaru to potężna oręż, którą możemy wykorzystywać już od najmłodszych lat. Powinniśmy zrozumieć, że zdrowie mamy tylko jedno i warto o nie zadbać. Co możesz zrobić dla siebie i bliskich, by zminimalizować ryzyko udaru? Wbrew pozorom, możemy bardzo dużo!

• Warto wykonywać badania profilaktyczne minimum raz w roku – morfologię, lipidogram i regularnie badać ciśnienie krwi. Korzystajmy z badań, jakie przysługują nam w POZ z NFZ. Kiedy ostatnio wykonywałeś badania krwi? Zaplanuj je już dziś dla siebie i zachęć bliskich!
• Odpowiednio zbilansowana dieta. Warto przyjrzeć się swojej diecie, szczególnie jeśli spożywamy dużo niezdrowych tłuszczów, soli i cukrów. Co ciekawe, możemy być nieświadomi, ile tych niekorzystnych makroskładników jest w dostarczanych przez nas w pożywieniu, szczególnie w przetworzonej żywności. Spróbuj przez dzień lub dwa czytać etykiety produktów – zobacz na tabelę wartości odżywczych, policz ile jest tam cukrów, tłuszczów nasyconych i soli. Możemy być zaskoczeni! Zacznijmy zmiany od małych kroków!
• Aktywność fizyczna – nie oczekuję, że od jutra zaczniesz ćwiczyć cardio co drugi dzień, ale tak samo jak w przypadku diety, zacznij od małych kroków. Półgodzinne spacery (z bliskimi, szczególnie tymi, którzy się nie ruszają!) raz dziennie, szukanie regularnej aktywności, która sprawi nam przyjemność – może wrócisz do swojej pasji jazdy na rolkach? Albo chcesz nauczyć się pływać? Uprawianie sportu to też świetna okazja by poznać nowe, fajne osoby, co również wpłynie na nas pozytywnie! Klasyka – ruch to zdrowie!
• Jeżeli chcesz mieć zdrowy organizm, zapomnij o używkach! Alkohol, papierosy, inne używki – znacznie zwiększają szansę na różne choroby, w tym na udar mózgu. Nie ma z tym dyskusji, jeżeli masz problem samemu rzucić np. palenie lub bliska osoba ma problem z używkami, szukajcie pomocy, jest mnóstwo organizacji, które wspierają i wiedzą jak wyprowadzić każdego z nałogu. Zdrowie masz tylko jedno, pamiętaj!

Jeżeli tu dotarłeś, dziękuję! Na koniec mam dla Ciebie historyczne ciekawostki związane z udarem mózgu. Czy wiesz, że:

• Starożytni Grecy wierzyli, że udar to kara od bogów? Z greki udar to apoplessein, co można przetłumaczyć jako „paść niczym rażony piorunem”.
• W IV wieku p.n.e Hipokrates, prekursor współczesnej medycyny, odkrył, że u zranionych żołnierzy na wojnie uszkodzenie mózgu wiąże się z objawami po przeciwnej stronie ciała! Niesamowite odkrycie jak na tamte czasy!
• W 1658 roku, szwajcarski patolog Johan Jakob Wepfer odkrył, że u osób, które zmarły z powodu apopleksji wystąpiły krwawienia w mózgu. Ten uczony jest pamiętany ze swojej pracy dotyczącej anatomii naczyń mózgowych i badań nad chorobami naczyń mózgowych. Od 2005 roku na europejskiej konferencji dotyczącej udarów przyznawana jest doroczna nagroda za badania nad udarem im. Wepfera.

Dziękuję, że tu jesteś! Podziel się tym wpisem z bliską osobą. Misją Eskulapy jest, aby jak najwięcej osób potrafiło udzielić pierwszej pomocy. Tym drobnym gestem możesz uratować komuś życie!